Irbisy — znane również jako pantery lub leopardy śnieżne — zamieszkują jedne z najbardziej surowych i trudno dostępnych regionów świata. Przemierzają ostre grzbiety Himalajów oraz innych azjatyckich pasm górskich, przemieszczając się po terenach niemal całkowicie niedostępnych dla człowieka. Spotkania z tymi wysokogórskimi drapieżnikami należą do rzadkości. Ich popielatoszare futro, pokryte ciemnymi cętkami, doskonale wtapia się w kamienisty krajobraz, sprawiając, że trudno je dostrzec – stąd potocznie nazywa się je „górskimi duchami”)
Jak prowadzić badania nad gatunkiem, który potrafi się doskonale kamuflować?
Ewolucja wyposażyła je w niezwykłą zdolność wtapiania się w otoczenie. – mówi Koustubh Sharma, dyrektor ds. nauki i ochrony przyrody w Snow Leopard Trust. W ciągu pierwszych piętnastu lat swojej pracy badawczej, Sharma widział na wolności zaledwie dwa irbisy. – Aby je badać, musimy jakoś pokonać ich ewolucyjną przewagę. Jedynym sposobem by tego dokonać jest wykorzystanie technologii.
Nowoczesne technologie, takie jak obroże z GPS, fotopułapki czy badania genetyczne, a także systemy informacji geograficznej (GIS), które pozwalają tworzyć mapy i modele przestrzenne, dają dziś zupełnie nowe możliwości poznania i ochrony irbisów.
Do niedawna wiedzieliśmy bardzo niewiele o zachowaniach tych zwierząt i ich wzajemnych relacjach. Trudno też było oszacować, ile tak naprawdę żyje ich na wolności. Obecne dane są bardzo rozbieżne — mówi się o liczbie od 3 900 do nawet 6 000 osobników — ale Sharma podkreśla, że to „w najlepszym razie tylko szacunki”.
Jedno jest jednak pewne: populacja irbisów systematycznie się kurczy. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) zalicza ten gatunek do grupy zagrożonych wyginięciem — przede wszystkim z powodu konfliktów z ludźmi oraz zanikania ich naturalnych siedlisk.
Wspierani przez nowoczesne narzędzia badawcze, Sharma i inni naukowcy z organizacji Snow Leopard Trust gromadzą i analizują kluczowe dane, które pomagają planować działania ochronne dla tych zwierząt. Działają głównie w krajach, gdzie irbisy występują naturalnie: Afganistanie, Bhutanie, Chinach, Indiach, Kazachstanie, Kirgistanie, Mongolii, Nepalu, Pakistanie, Rosji, Tadżykistanie i Uzbekistanie.
Zdjęcie: HPFD/NCF India/SLT, dzięki uprzejmości Snow Leopard Trust.
Nowoczesne narzędzia pomagają w badaniach śnieżnych panter
Długofalowe badania zaczynają odpowiadać na pytania, które od lat nurtowały naukowców: gdzie żyją irbisy, czym się żywią, jak się zachowują, jak wygląda ich rozród, jaka jest ich różnorodność genetyczna – i wiele więcej. Sharma i jego zespół wykorzystali np. obroże GPS oraz inteligentne mapy do śledzenia ruchów samic i ich młodych. Odkryli, że młode pozostają z matką przez prawie dwa lata – dłużej niż w przypadku jakiegokolwiek innego kota.
Z kolei fotopułapki umożliwiają uchwycenie wizerunku irbisów w ich naturalnym środowisku, dostarczając cennych informacji na temat zachowań i lokalizacji poszczególnych osobników. Bazując na wiedzy o zwyczajach tych zwierząt, naukowcy ze Snow Leopard Trust rozmieszczają kamery w starannie dobranych miejscach. Dzięki zebranym danym tworzą zaawansowane mapy, które pokazują, jak rozmieszczona jest populacja irbisów na rozległych obszarach.
Mapy i modele ruchu zwierząt pomagają lepiej zrozumieć, jak w swoim środowisku żyją Irbisy. Analizując, gdzie i jak często się przemieszczają, naukowcy mogą określić obszary ich bytowania, oszacować liczebność, zidentyfikować miejsca możliwych konfliktów z ludźmi, obserwować zmiany w ich zachowaniu oraz planować skuteczne działania ochronne.
Dorosłe irbisy przemieszczają się na bardzo dużych terenach — nawet do 500 kilometrów kwadratowych. Ich terytoria często rozciągają się po różnych stronach granic państwowych.
— Około jedna trzecia wszystkich irbisów żyje w odległości mniejszej niż 100 kilometrów od granic międzynarodowych — mówi Sharma. — Dlatego, aby je skutecznie chronić, trzeba patrzeć na cały obszar ich występowania, a także współpracować z sąsiednimi krajami.
(Źródło zdjęcia: Snow Leopard Trust)
Obecne dane pokazują, że siedliska pantery śnieżnej obejmują 12 krajów Azji Centralnej — wiele z nich łączy skomplikowana sytuacja geopolityczna. Uzgodnienie wspólnych działań ochronnych to duże wyzwanie, ale również szansa na międzynarodową współpracę.
Irbis stał się symbolem współpracy transgranicznej — podkreśla Sharma.
W 2013 roku ochrona lamparta śnieżnego nabrała na znaczeniu dzięki powołaniu programu Global Snow Leopard Ecosystem Protection Program (GSLEP). To międzynarodowa inicjatywa skupiająca wszystkie kraje, w których występują te zwierzęta, a także organizacje pozarządowe, naukowców i lokalne społeczności. Od początku jednym z głównych partnerów programu jest Snow Leopard Trust.
— To gatunek, który przez lata nie interesował opinii publicznej i polityków — mówi Sharma. — Dzięki tej globalnej inicjatywie, zapoczątkowanej przez Kirgistan i wspieranej przez wszystkie okoliczne kraje, temat ochrony leopardów śnieżnych stał się priorytetem aktywnie omawianym zarówno na szczeblu krajowym, jak i międzynarodowym.
Symbol jedności w międzynarodowych działaniach na rzecz ochrony przyrody.
Leopard śnieżny stał się symbolem jedności dla różnorodnych krajów, na których terytorium występuje. Pełni też rolę swoistego ambasadora — łącząc ludzi i kultury, które dzielą z nim wspólne środowisko i mają wpływ na jego przyszłość. Pantera śnieżna jest również tzw. gatunkiem wskaźnikowym — ponieważ jest bardzo wrażliwa na utratę siedlisk, jej obecność mówi wiele o kondycji całego ekosystemu.
— Las może się odrodzić — zauważa Sharma. — Ale góra, która została zniszczona nigdy już się nie zregeneruje.
Skuteczna ochrona przyrody wymaga długofalowych i systemowych rozwiązań. Muszą w nie być zaangażowane zarówno lokalne społeczności, jak i rządy oraz inne instytucje. Tylko w ten sposób można przeciwdziałać zagrożeniom, które niszczą naturalne środowiska. Gatunki wskaźnikowe, takie jak irbis, pomagają ocenić, w jakim stanie znajduje się cały ekosystem.
Program GSLEP i jego partnerzy prowadzą obecnie projekt oceny stanu populacji zagrożonych panter śnieżnych — PAWS (Population Assessment of the World’s Snow Leopards). Celem tej inicjatywy jest uzyskanie wiarygodnych danych na temat liczby osobników żyjących na wolności. Taka wiedza pozwala lepiej mierzyć skuteczność podejmowanych działań.
— Przykładowo w Mongolii podjęliśmy się oceny populacji pantery śnieżnej na obszarze liczącym około pół miliona kilometrów kwadratowych — mówi Sharma. — W regionach, gdzie nie spodziewaliśmy się obecności leopardów śnieżnych, zespoły zgłaszały ich występowanie. Z kolei w miejscach, gdzie byliśmy przekonani, że te zwierzęta żyją, dane wskazywały na ich brak. Te dane okazały się niezwykle cenne.
Jednym z głównych celów projektu PAWS było opracowanie wspólnych standardów i wytycznych dotyczących zbierania danych.
— Udało się uzgodnić wspólne priorytety w ochronie gatunku między poszczególnymi krajami — podkreśla Sharma. — Teraz mamy również ujednolicone metody prowadzenia badań terenowych.
GSLEP udostępnia różnorodne zasoby wspierające ochronę pantery śnieżnej — w tym platformę z danymi GIS zawierającą warstwy informacyjne przydatne dla naukowców. Dostęp do wysokiej jakości danych oraz wiedzy z różnych dziedzin pozwala zespołom badawczym lepiej rozumieć globalne trendy i szybciej reagować na pojawiające się zagrożenia.
Jak pogodzić ochronę irbisów z potrzebami lokalnych społeczności?
Snow Leopard Trust współpracuje z pasterzami i mieszkańcami terenów górskich, aby lepiej zrozumieć ich potrzeby i ograniczyć sytuacje konfliktowe związane z obecnością panter śnieżnych. W wielu regionach Azji irbis bywa postrzegany jako zagrożenie dla bydła, a przez to — dla utrzymania całych rodzin.
Programy ochronne są więc tworzone tak, by wspierać nie tylko same zwierzęta, ale i ludzi. Obejmują m.in. działania edukacyjne, pomoc w zabezpieczaniu zwierząt hodowlanych przed atakami drapieżników, a także inicjatywy przynoszące lokalnym społecznościom dodatkowe źródła dochodu — jak choćby rękodzieło, turystyka czy zatrudnienie w projektach badawczych.
Takie podejście zwiększa akceptację dla działań ochronnych i pozwala budować współistnienie człowieka i dzikiej przyrody w sposób trwały i zrównoważony.
Sharma wyjaśnia, że zmiany klimatyczne — takie jak nadmierne opady deszczu czy długie okresy wysokich temperatur — skłaniają lokalne społeczności do zmiany sposobu prowadzenia upraw lub wypasu zwierząt. Gdy ludzie, w tym także wędrowne grupy pasterskie, wchodzą na terytoria pantery śnieżnej, częściej dochodzi do ataków drapieżników na bydło.
To typowe wyzwanie dla osób zajmujących się ochroną przyrody — starają się one znaleźć równowagę między potrzebami dzikich zwierząt, a potrzebami ludzi. Organizacje takie jak Snow Leopard Trust koncentrują się na budowaniu zaufania wśród lokalnych społeczności, często wykorzystując mapy jako narzędzie wspólnego zrozumienia.
Sharma i jego zespół tworzą „inteligentne” mapy siedlisk leopardów śnieżnych, oparte na systemach informacji geograficznej (GIS). Pokazują one, gdzie przemieszczają się drapieżniki, a których obszarów raczej unikają. Dzięki temu badacze mogą wskazać, gdzie najlepiej zlokalizować pastwiska lub wzmocnić zagrody, by ograniczyć straty wśród zwierząt hodowlanych — nawet w zmieniającym się krajobrazie. Naukowcy ze Snow Leopard Trust stale rozwijają swoje narzędzia: ulepszają panele informacyjne i metody zbierania danych, by dzięki technologii GIS minimalizować błędy i zwiększać skuteczność działań na wielu poziomach, także międzynarodowych.
— Staramy się zrozumieć, jak topniejące lodowce wpływają zarówno na ludzi, jak i na pantery śnieżne — mówi Sharma. Tworząc animacje zmian krajobrazu na podstawie danych zbieranych przez lata, on i jego zespół mogą wizualizować, jak zmienia się teren. — Widziałem, jak bardzo nasze mapy robią wrażenie zarówno na decydentach, jak i lokalnych społecznościach – mówi Sharma. – Trudno o inne narzędzie, które w tak obrazowy sposób pokazuje skalę zmian.
Zespół Sharmy ściśle współpracuje także z osobami mieszkającymi najbliżej terenów występowania leopardów śnieżnych — zbiera ich opinie i uwzględnia je w działaniach. Wiedza lokalna i tradycyjna odgrywa ważną rolę w skutecznej ochronie gatunku.
Dzięki współpracy opartej na danych i mapach, możliwe jest budowanie bardziej etycznego i zrównoważonego współistnienia ludzi i irbisów.
— Tam, gdzie współpracujemy z lokalną społecznością i rozumiemy, czego potrzebują zarówno pantery śnieżne, jak i mieszkańcy — jak ograniczyć ryzyko konfliktów i chronić zwierzęta gospodarskie — obserwujemy wyraźny wzrost liczby irbisów — podsumowuje Sharma.